Internacionales » MOMBE’UPY TETÂNGUÉRA RESAIRÂ - Declaración de Bangladesh en Guaraní

Última actualización: 02/11/2018

 
 
La República del Paraguay tiene dos idiomas oficiales: guaraní y castellano.
 
Gracias al apoyo de la compañera Pam (IPHC, Reino Unido)
 
se ha realizado la traducción de la Declaración por la Salud de los Pueblos
 
al idioma Guaraní (MOMBE’UPY TETÂNGUÉRA RESAIRÂ)
Por iniciativa de los compañeros Edy y Pedro Theis,
 
el trabajo y la difusión ha sido posible gracias al compañero Dionisio Gauto,
 
de la institución Ñemongetarâ, Programa de Comunicación y Educación Popular,
 
de Asunción del Paraguay (dgauto@ rieder.net.py)
 
 
MOMBE’UPY TETÂNGUÉRA RESAIRÂ


ÑE’Ê YPY

Tesâi ha’e peteî derecho humano tenonderâitegua; avei ha’e peteî tema social (ñande jeiko oñondive rehegua), económico (herekopy rehegua) ha político (Estado rembiapo rehegua). Juavyreko, mboriahu, ñemonda, mbarete jeporu ha joja’ÿ: ko’âva rupi ou tesai’ÿ ha heta tapicha mboriahu omanóva. Tesâi opavaitépe guarâ he’ise: oñecuestiona vaerâ umi mba’e rerekoha guasúpe, globalización oñembohovái vaerâ ha iñambue vaerâ umi ko’âga itenondéva Estado rembiapópe.

Ko mombe’upy ojejapo ohechaháicha tapichakuéra umi sapy’a py’aite oñehendúva iñe’ê. Omokyre’ÿse chupekuéra ijeheguiete ojuhu haguâ haperâ; avei oipytyvôse mburuvicha kuérape, tapichakuéra joajúpe ha tetânguéra organizaciónpe.


JEHECHA PUKU REHEGUA

Tekojoja, akarapu’â ombyai’ÿva tekoha ha py’aguapy: ko’âva omopyrenda vaerâ peteî arapy iporâvéva; peteî arapy iñañetehápe tekove hesâiva maymaitépe guarâ; peteî arapy omboajéva, ohayhúva ha oguerohorýva oikovéva guivépe; ha tekovekuéra iñambuéva ojuehegui; peteî arapy ikatuhápe okakuaa katupyry, peteîteî oguerekóva, oñomoirû ha oñomoîmba haguâ; peteî arapy tetâguakuéra remiandu ombohapehápe umi rembiapoukapy opokóva ñande rekovére.

Hetaiterei oî recurso ko’â mba’epota ojehupyty haguâ.


CRISIS TESÂI JEGUEREKÓPE

“Umi mba’asy ha mano ko’êko’êre oikóva, ñanembopochy. Ndaha’éi katuete hetaiterei rupi tapicha hasy ha omanóva. Ñanembopochy umi mba’asy ha umi mano oiko rupi política económica ha social causa, oñeimponéva ñandéve.”

 

 

Ko’â último tiémpope, umi cambio económico oikóva ko múndope opoko pypuku gentekuéra salud rehe ha tesâirâ atención jehupyty rehe.

Jepémo ko’âga hetaiteve oî riqueza yvy ári, okakuaa ohóvo pe mboriahu ha ñembyahýi. Imombyryve ohóvo ojuohegui tetâ rico ha imboriahúva, clase social kuéra, kuña ha kuimba’e, umi ipyahúva ha umi ika’arúmava.

Heta oî yvypóra ne’îrava ohupyty hi’upyrâ, tekombo’e, y hesâiva, tekoha potî, hogarâ, yvy, empleo ha tesâire ñangareko. Pe ñomboyke ha ñombotapykue oiko ko’âgaite peve. Ko’â mba’e oguereko relación mba’asy kuéra ndive ha avei atención tesairâ oñeme’êvaerâ ndive.

Umi recurso natural ko arapy oguerekóva opa ohóvo pya’eterei. Ñande rekoha oñembyai ha péva opoko vai enteroite salud rehe, tenonderâite voi imboriahuvéva salud rehe. Heta hetave ohóvo umi ñorairô; ha umi arma oporohundipa kuaáva ñane mongyhyje enteroitépe.

Umi recurso arapypegua ijatypa ohóvo mbovymi pópe ha ha’ekuéra oiporu omongakuaa haguâ iganancia. Pe política neoliberal ha economía rehegua omboguata mbovymi gobierno poderoso ha umi institución internacional ha’éva Banco Mundial, Fondo Monetario Internacional ha Organización Mundial del Comercio. Ko’â política, ha avei umi empresa transnacional rembiapo lei’ÿre oguatáva, ko’âva opokovai paite heta tapicha rekove ha rembiapóre, isalud ha ijeiko porâ rehe, Sur gotyo ha avei Norte gotyo.

Umi servicio Estado ome’êva nomoyvatâi gentekuéra remikotevê; ko’âva ivaive ohóvo, sa’ive rupi omoî viru upevarâ gobierno kuéra. Salud rehe ñangareko hetavépe ndohupytýi, mbovymíme guarânte oî.

Privatización ombohasyvéntema salud rehe ñangareko ha ndaikatúi iñañete pe jojareko. Ndaipóri rupi tekojoja, oî gueteri umi mba’asy ikatúva ojehapejoko, avei isarambi jevy mba’asy ha’éva tuberculosis ha akanundu ro’y, ha umi mba’asy pyahu SIDA hamba’e.

UMI PYRENDA KO MOMBE’UPY REHEGUA

  • Tesâi ha jeiko porâ jehupyty ha’e peteî derecho humano tenondetegua, oñemaña’ÿre pire color rehe, raza, religión, kuñápa terâpa kuimba’e, edad oguerekóva, ikatupyrykue, sexo térâ clase.
  • · Peteî ñangareko salud rehe ohupytýva enteroitépe, omboyke’ÿre avavépe, oîháicha Declaración de Alma Ata 1978pe, ha’evaerâ pyrenda teete peteî política de salud peguarâ. Ko’âga tekotevêterei péicha ojehecha; tekojoja, participación ha mayma sector ohechaháicha.
  • Gobierno kuéra rembiaporâtee ha’e upe omoañete salud rehe ñangareko, iporâva ha enteroitépe guarâva; avei tekombo’e ha ambueve servicio gente kuéra oikotevêva, ha ndaha’éi umi ikatúva opaga peguarânte.
  • Tetâgua kuéra ijavaerâ, upéicha avei iñorganización kuéra, ojejapóta jave, ha avei oñemboguata jave, umi política ha programa tesâi rehegua.
  • Tesâi oî haguâ tekotevê oî ambiente político, económico, social ha físico; tekotevê itenonde ojejapojave Estado rembiaporâ localpeguáva, tetâpýpe ha tetânguéra ndiveguáva; hendive oguata vaerâ tekojoja rehegua ha akarapu’â ombyai’ÿva tekoha.

PETEÎ ÑEHENÓI JEKU’ERÂ

Ñarairô haguâ crisis guasu tesâi rehegua mundopýpe, tekotevê oguata tembiapo opáichavo: peteîteî háicha, comunidad, tetâ, región, arapy háicha, ha avei sector kuéra oîva rupive. Umi tembijerure ñamoîva ko’ápe ikatúta ombohape umi tembiapo.

TESÂI HA’E DERECHO HUMANO

Tesâi ohechauka compromiso sociedad oguerekóva oî haguâ tekojoja. Tesâi ha derecho humano itenonde vaerâ umi téma económico ha político ári.

Ko mombe’upy ohenói tetânguéra oîvape:

  • Oipytyvô haguâ umi ñeha’â oîva iñañete haguâ derecho tesâi rehegua.
  • Tojerure mbarete gobierno ha organización internacional kuéra omoî haguâ kuatiáre ha omboguata tembiapópe umi apopyrâ ombo’ajéva derecho tesâi rehegua.
  • Toipytyvô ipyrenda mbarete haguâ umi organización popular ojopýva gobierno kuérape omoî haguâ tesâi ha derecho humano kuéra constitución ha leikuérape.
  • Toñeha’â ani ojeporu vai umi necesidad de salud gentekuéra oguerekóva.

UMI MBA’E TESÂI NDIVE AVEI OHÓVA

Economía guioládo

Economía opoko pypuku gentekuéra salud rehe. Estado rembiapo economía ryepýpe omotenondérô tekojoja, tesâi ha jeikoporâ, ikatuete omoporâve gentekuéra salud ha avei economía.

Umi política viru rehegua, agrícola ha industrial, ha avei umi político omotenondéva capitalista kuéra remikotevê, oimponéva gobierno ha organización internacional kuéra, oguenohê tapichakuérape hekoteégui ha hekoverâ oganahágui. Umi proceso de globalización económica ha liberalización oguatáva oúvo, omongakuaave umi desigualdad oîva tetânguéra oñondive ha avei peteî tetâ ryepýpe voi.

Heta tetâ ko arapypegua, ha tenonderâite umi tuichavéva, oiporu oúvo umi recurso oguerekóva –ha upépe oike avei castigo económico ome’êva ha intervención militar ojapóva– omopyrenda ha oipysove haguâ iposición kuéra, ha ko’â mba’e opyvoi vaieterei tetânguéra oiko’ivéva rekovére.

Ko mombe’upy ohenói tetânguéra maymávape:

  • Ojerure mbarete haguâ ta’iñambue sistema mundial de comercio, anive haguâ opyrû vaipa derecho social, ambiental ha económicore, ha gente kuéra salud rehe; ha toñepyrû tohechakuaami tetânguéra sur gotyo oîvape. Ko’â mba’e iñambuéva apytépe toike avei propiedad intelectual rehegua, patente, ha pe ñe’êñome’ê hérava Aspectos Relacionados a Comercio de los Derechos de la Propiedad Intelectual (TRIPS); toî avei peteî compromiso pe Organización Mundial de Comercio (OMC) ryepýpe; toipytyvô tembiaporâ oîva ñangarekorâ salud pública rehe.
  • Tojerure mbarete ojehejarei haguâ Tercer Mundo odevéva.
  • Tojerure mbarete iñambue pypuku haguâ Banco Mundial ha Fondo Monetario Internacional; ikatu haguâicha ko’â institución ohechauka ha omboguata mbarete tetânguéra oiko’ivéva derecho ha interés kuéra.
  • Tojerure mbarete osê haguâ leikuéra iñañetéva ani haguâ umi Empresa Transnacional kuéra rembiapo opoko vai tetâguakuéra salud rehe, ani oñemomba’apo reípa chupekuéra, ani ombyaipa tekoha ha ani oikénte tetâ soberaníape.
  • Tomaña hatâ gobierno kuéra omboguata haguâ política agrícola ohecha kuaáva gentekuéra remikotevê ha ndaha’éi mercado rembijerurénte, ofalta’ÿ haguâ hi’upyrâ, ha ohupyty haguâ tembi’u enteroitépe.
  • Tojerure mbarete tetâ sambyhyhára kuéra omoî haguâ tembiaporâ oñangarekóva salud pública rehe, umi léi propiedad intelectual rehegua rupive.
  • Tojerure mbarete opaga haguâ impuesto umi viru ambue tetâgui oúva ha ndaha’éiva productivo; ganánciante ohekáva.
  • Toñeha’â oñecontrola haguâ mayma Estado rembiapo economía pegua, jahecha oñangarekópa salud, tekojoja ha género rehe; ha mba’éichapa opoko medio ambiéntere; toî ipype léi ojopýva ko’â mba’e iñañete haguâ.
  • Tohovaka umi he’ívape economía ha’eha hetave riqueza ha upévante; tomoî hekovia ambue iñumáno rekóva ha ijehegui kuaáva. Arandu economía pegua ohechakuaa vaerâ medio ambiente oguerekoha ijapýra ha ipaha; importancia oguerekóva tekojoja ha salud; ha contribución ome’êva umi trabajo ojepaga’ÿva, tenonderâite umi trabajo kuña ojapóva ha ndojehechakuaáiva chupekuéra.

Tembiaporâ sociedad ryepypegua ha mburuvicha rembiapo pegua

Pe sociedad reko ha iñemongu’e hatâ opoko tapichakuéra rekovére ha pe mba’éichapa oñatende hemikotevêre. Pe globalización económica ha pe privatización ombyai pypuku comunidad, familia ha cultúrape. Kuñáre oñekotevê eterei oparupiete sociedad oñesostene haguâ, ha katu heta jevy ndojeguerekói en cuenta térâ oiko tesarái hemikotevê kuéragui; ojejahéinte ideréchore ha ojejepohýi idignidad rehe.

Institución pública kuéragui oñemongu’e ipyrenda ha opyta ikangy. Heta hembiaporâ kuéra oñembohasa sector privádope, sobre todo umi corporaciónpe, térâ umi institución nacional ha internacionalpe; ko’âva ndojagarrái voi i-responsabilidad gentekuéra renondépe. Oñemokangy avei partido político ha sindicato kuéra, ha upe aja oñemombarete ohóvo umi grupo conservador ha fundamentalista. Tekotevê okakuaa democracia participativa politicokuéra organización ryepýpe. Ha’e necesidad ikatu’ÿva oha’arô upe tesakâ ha responsabilidad mongakuaa ha moañete.

Ko mombe’upy ohenói tetânguéra maymávape:

  • Tojerure mbarete ha toipytyvô Estado omoî haguâ tembiaporâ oguata añetéva problema social kuéra renondépe ha toparticipa ipype gentekuéra.
  • Ta’iñañete peteîcha kuña ha kuimba’e derecho omba’apóvo; avei oñeñanduka haguâ, oparticipa haguâ política ñemboguatápe, libertad de religiónpe, tekombo’épe ha oikove haguâ ojejahei’ÿre hese.
  • Tojopy gobierno kuérape omoî haguâ léi oñecumplíva, oñangareko ha omoañete haguâ tesâi ñande retepegua, ñane akâ ha ñane ángapegua, ha avei derechokuéra humanoháicha oguerekóva umi tapicha oiko’ivéva.
  • Tojerure mbarete tekombo’e ha tesâi itenonde haguâ Estado rembiapópe. Ha’evaerâ tekombo’e icalidad porâva, reínteva ha obligatoria mayma mitâ ha kakuaápe guarâ, tenonderâite kuñakuérape guarâ.
  • Tojerure mbarete oipytyvô haguâ persona ha comunidad kuéra saludpe: tembiapo omboguatáva institución pública kuéra (ikatúva ha’e mitâre ñangareko, hi’upyrâ ñeme’ê ha óga apo ñemboguata).
  • Tocondena ha toñeha’â ojepe’a haguâ mayma Estado rembiapo ikatúva omosê mbaretépe tapicha kuérape ijyvýgui, hóga térâ hembiapógui.
  • Tombohovái mbarete umi ombyaiséva mayma derecho ha libertad yvypóra mba’éva, tenonderâite kuñakuéra ha umi imbovyvéva rekove.
  • Tombohovái mbarete turismo sexual; avei kuña ha mitânguéra ñevende oikóva mundopýre.

Tembiaporâ medio ambiéntepe

Opyvoi mbarete salud rehe ko’â mba’e: oñemongy’a y ha arapy, clima iñambuepa pya’e, michîve ohóvo capa de ozono, ojeporu energía atómica ha umi yty chugui osêva, umi químico tóxico oporovenenáva, biodiversidad oñehundíva ohóvo, ka’aguy kuéra jeity ha yvy ñembyai. Ko’â mba’e vai máta ha hapópe jajuhúta hína: recurso natural kuéra jeporu vai, ndaipóri jehecha puku, oî chéntese ha mba’epota, ha umi tetâ irríkova ogasta rasapa. Ko ñembyaipa guasu oikóva tekotevê oñenfrenta ha oñecambia pya’e ha pypuku.

Ko mombe’upy ohenói tetânguéra maymávape:

  • Toî responsable hembiapo vaikuére umi empresa guasu guasu, ha avei institución pública ha militar kuéra; umíva causa oñembyai tekoha ha opyvoi vai tapichakuéra salud rehe.
  • Tojerure mbarete mayma proyecto akarapu’arâ ojestudia haguâ salud ha tekoha guioládo; ha tojejoko umi ikatúva ko’âvape ombyai.
  • Tojerure mbarete gobierno kuéra oñecompromete pya’e haguâ sa’ive haguâ umi gas de invernadero iterritóriope ha ani haguâ oiporu umi tecnología oporombyaíva.
  • Ani opermiti ojegueru tetâ imboriahúvape umi yty veneno ha radiactivo ha toheka mba’éichapa sa’ivéta yty tetâme ojeproducíva.
  • Tetânguéra toiporu umi mba’e oikotevêvante ha ani ohundipa recurso disponible oîva; tojejopy umi tetâ ríkope omomichî haguâ iconsumo ha constaminación peteî 90 por ciento.
  • Tojerure mbarete mba’apohára kuérape guarâ oî haguâ salud ha seguridad hembiapópe; toguereko hesápe oîmba porâpa pe tembiapo renda.
  • Tojerure mbarete ojehapejoko haguâ umi accidente ikatúva oiko mba’apohápe, comunidadpe ha ogapýpe.
  • Tombotove umi patente ikatúva oho contra la vida ha ani oñemonda umi arandu ka’aty, tetâ ha ypykue kuéra mba’éva.
  • Tojeguereko akarapu’â ambiental ha social rechaukaha omañáva la gente rekóre ha oñemopyrendáva comunidadpe; ha toî forma ojehecha jepi haguâ ohóvo mba’éichapa oñembyai ambiente ha ojepoko vai gentekuéra salud rehe.

Guerra, mbarete jeporu ha ñorairô

Guerra, mbarete ha ñorairô ombyai comunidad ha yvypóra dignidad. Hatâ opyvoi tapichakuéra salud rehe, hetepegua ha iñakâmegua rehe, tenonderâite kuña ha mitakuña kuéra rehe. Umi arma tetânguéra ojogua ha ovendéva omomboriahu sociedadpe, ojeporu rupi hetaiterei recurso ko’avarâ.

Ko mombe’upy ohenói tetânguéra maymávape:

  • Toipytyvô umi campaña ha ñemongu’e oikóva py’aguapy favórpe ha armamentismo cóntrape.
  • Toipytyvô campaña ojejapóva umi árma oporojukapáva cóntrape.
  • Toipytyvô umi ñemongu’e gentekuéra ojapóva ojehupyty haguâ py’aguapy hekopeguáva ha hi’arekuaáva, tenonderâite umi tetâ oîhápe ñorairô ha jejukapaguasu.
  • Tocondena ojejapo ramo mitâgui soldado; ha oiko ramo kuña ha mitâkuñáre ñembosarái vai ha jejuka.
  • Tojerure mbarete opa haguâ ocupación militar, oho rupi dignidad humana cóntrape.
  • Torrechaza umi oiporúva pytyvô humanitario objetivo militar-râ.
  • Tojerure mbarete iñambue pypuku haguâ Consejo de Seguridad de las Naciones Unidas, ikatu haguâicha ofunciona democráticamente.
  • Tojerure mbarete anive haguâ Naciones Unidas ha peteîteîva Estado kuéra oiporu castigo otro tetâre ha ombyai tetâgua kuéra salud.
  • Toipytyvô umi ñemongu’e ojejapóvape, ojedeclara haguâ zona de paz ha arma’ÿre oikóva, heta tapichakuéra aty, táva ha comunidad.
  • Toipytyvô umi tembiapo oikóva ojehapejoko ha imbovyve haguâ mbarete ha pochy jeporu, tenonderâite kuimba’ekuéra apytépe, ha iporâve haguâ py’aguapýpe jeiko oñondivekuéra.
  • Toipytyvô umi tembiapo ha ñemongu’e oikóva ojehapejoko haguâ desastre natural ha sa’ive haguâ yvypóra sufrimiento umívagui oúva.

Salud rehe ñangareko gentekuéra oikotevêháicha

Ko mombe’upy ojerure mbarete pe ñangareko salud rehe taha’e enteroitépe guarâ, ndaha’éi opagakuaáva peguarâ añónte. Salud rehe ñangarekorâ servicio kuéra ha’evaerâ democrático, responsable ha oguerekóva recurso suficiente.

Ko mombe’upy ohenói tetânguéra maymávape:

  • Toî privatización cóntrape, ojaposéva Estado ha umi política internacional kuéra Servicio de Salud rehe; ko’âva ojapo salúdgui peteî mercadería ojejogua ha oñevendéva.
  • Tojerure mbarete gobierno kuéra omoî haguâ Atención Primaria Salud pegua; avei oî haguâ umi servicio gratuito ha enteroitépe ohupytýva.
  • Tojopy gobierno kuérape omoî haguâ tetâpýpe Estado rembiaporâ salud ha pohâ kuéra rehegua; ha umíva toñecumpli en la práctica.
  • Tojerure mbarete ani haguâ gobierno kuéra opermiti ojeprivatiza umi servicio de Salud Estado ome’êva; ha tomoî léi oñecumplíva sector privado peguarâ saludpe omba’apóva.
  • Tojerure mbarete iñambue pypuku haguâ Organización Mundial de la Salud (OMS), ideprovécho haguâicha mboriahúpe.
  • Toipytyvô mbarete gentekuéra oguereko haguâ poder ha control salud ñemboguatápe.
  • Toipytyvô mbarete umi ñepohano tradicional ojeporu haguâ, ha oñomoirû haguâ Atención Primaria de Salud ndive.
  • Tojerure mbarete iñambue haguâ capacitación oñeme’êva saludpe omba’apóvape; taikatupyryve orresolve haguâ problema; ha tomba’apokuaave icomunidad ndive.
  • Tomyesakâ umi técnica doctor kuéra oiporúva ha avei ipohâkuéra, ikatu haguâicha orresponde gentekuéra necesidadpe.
  • Tojerure mbarete investigación tesâirâ ojejapóva orresponde haguâ necesidad añeteguápe ha tojejapo en forma responsable. Ha’evaerâ tapicha yvypóra ha salud públicare omañáva; ha orrespetáva persona rekoporâ.
  • Tojykeko derecho gentekuéra oguerekóva oku’évo ijeheguiete sexo porúpe ha mitâ yvy ári jererúpe; ha ani haguâ Estado oimpone mba’éicha vaerâpa familia retakue peteî ogapýpe. Peteîteîva oguereko derecho oiporúvo método isegurovéva oplanifica haguâ ifamilia.

Gentekuéra participación hesâive haguâ arapy

Tekotevê imbarete gentekuéra joaju ha ñemongu’e oñetoma haguâ umi medida entérope ouporâva, ha’éva responsable ha hesakâva. Tekotevê oñemoañete umi derecho tetâguaháicha jaguerekóva; avei tetâ ñemboguatapegua, mba’ererekopegua ha arandupegua. Gobierno kuéra oguereko responsabilidad omboguatávo derecho a la salud ha mayma derecho humano kuéra entérope ohupyty haguâicha; sociedad civil pegua aty ha movimiento kuéra katu, medio de comunicación kuéra ndive, oñeha’âvaerâ la gente oguereko haguâ pu’aka ha control Estado rembiapo rehe salud pegua iñañete haguâ en la práctica.

Ko mombe’upy ohenói tetânguéra maymávape:

  • Toñeforma organización de base imbaretéva ojapo haguâ análisis ha omboguata haguâ tembiapo.
  • Tomoî tembiaporâ oipytyvôva gentekuéra participación umi servicio de salud ñemboguatápe.
  • Tojerure mbarete gentekuéra organización oparticipa haguâ umi aty salud reheguápe, tetâpýpe ha internacional háicha.
  • Toipytyvô umi ñemongu’e local, oguata haguâ democracia participativa ryepýpe, ha tojoaju ohóvo peteî red tuicháva ryepýpe, ko arapy tuichakue javeve.

Asamblea de Salud de los Pueblos (ASP)

Ñe’êndy: (Vocabulario)

1. Mombe’upy: declaración
2. Arapy: mundo
3. Mboaje: respetar
4. Katupyry: talento, capacidad
5. Jerure mbarete: exigir
6. Tesakâ: transparencia
7. Moañete : asegurar, hacer realidad
8. Mbotove: rechazar
9. Juavyreko: desigualdad
10. Jopa’ÿ: injusticia
11. Herekopy: bienes, riquezas
12. Tembiapoukapy: decisiones
13. Jojareko: igualdad
14. Rairô: combatir
15. Apopyrâ: práctica, programa
16. Mbohovái: oponerse

 (Centroaméricagui oúva ñe’ê)

 

 

Destacados

Hemos recibido

12797133

visitas

Hay 27 visitantes en línea

 





Alta Alegremia © 2005 - 2024 | alegremiasinfronteras@gmail.com